WYCIECZKA 5 - DWORY, CZ. 2

1. KLUKI

Pierwsza wzmianka o Klukach i Parznie znajduje się w bulli papieża Innocentego II z 1136 roku, opisującej i poświadczającej prawa własności dóbr ziemskich arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Także w dokumencie wystawionym w Kaliszu przez kancelarię arcybiskupa Jakuba z 1296 roku wspomina się o chłopach pracujących w osadzie Kluki (Cluky). Kolejna informacja figuruje w przywileju króla Kazimierza Wielkiego z 1357 roku, potwierdzającym przywileje arcybiskupów gnieźnieńskich. W ziemi sieradzkiej wymieniał on aż 52 wsie kościelne skupione w dwóch grupach. Pierwsza obejmowała osiedla wokół Uniejowa, Spicymierza i Turka, a druga okolice Sędziejowic (tak zwana tenuta sędziejowicka). Oprócz Kluk i Parzna zaliczano do niej między innymi także Grocholice, Strzyżewice i Restarzew.

Zespół pałacowo-parkowy w Klukach usytuowany jest po północnej stronie krajowej „74”, na zachód od drogi powiatowej łączącej Kluki z Parznem. Ostatni przedwojenny właściciel majątku – pochodzący z odległego Polesia polski szlachcic – Witold Święcicki wzniósł w tym miejscu pośród pól, łąk i lasów okazały neoklasycystyczny pałac. Niestety ziemiański wątek tej historii został przerwany przez wybuch II wojny światowej, podczas której dobra znalazły się w „rękach” niemieckich. Po zakończeniu działań wojennych pozostałość dawnego kluckiego dominium upaństwowiono. Częścią majątku dysponował Zakład Rybactwa Państwowych Gospodarstw Rolnych. Opisywany zespół pałacowo-parkowy stał się własnością Skarbu Państwa; między innymi w pałacu mieściła się szkoła. Niestety zabytkowa materia obiektu ulegała postępującej destrukcji. Było to następstwem prac budowlanych, w trakcie których przekształcono część dawnych piwnic i pomieszczeń na piętrze (nowe ścianki działowe) oraz wylano betonową posadzkę na parterze. „Generalne remonty” przeprowadzone w latach 60-tych i 70-tych XX wieku objęły także częściową wymianę więźby dachowej oraz pokrycia dachu – dachówkę zastąpiono blachą ocynkowaną. Dawny ziemiański pałac, którego wnętrza przed wojną wieczorami rozbrzmiewały dźwiękami fortepianu, na którym grał syn właściciela Jerzy, został zamieniony na wylęgarnię drobiu. Do niedawna cały kompleks pałacowo-parkowy był dzierżawiony – aż do 1997 roku, kiedy to zyskał nowego właściciela.

Całe założenie parkowe o łącznej powierzchni 6 ha od zachodu graniczy z łąkami, od północy prowadzi tu droga dojazdowa usytuowana wzdłuż dawnych bloków mieszkalnych nieistniejącego już PGR-u. Obok znajdują się współczesne zabudowania o charakterze produkcyjnym, to jest biura, hale i magazyny należące do Firmy „Hanmar”. Od wschodu kompleks graniczy z działką, na której znajduje się ośrodek zdrowia. Cały teren jest ogrodzony. Pałac z czterokolumnowym portykiem zwrócony jest frontem w kierunku północnym. Budynek poprzedzony jest owalnym podjazdem. W klombie rosną róże, których nasadzenia uformowano w cztery pola nawiązujące formą do krzyża solarnego. Od południowej strony pałacu rozpościera się park, którego teren delikatnie opada w kierunku dwóch stawów. Stawy zajmują łącznie około 0,7 ha powierzchni. Większy posiada owalną formę z wyspą i za pośrednictwem niewielkiego kanału łączy się z mniejszym stawem o regularnych prostokątnych kształtach. Park posiada charakter krajobrazowy wieloosiowy, bazujący na zapewne starszych regularnych rozwiązaniach, których ślady nie do końca uległy przekształceniom. Założenie parkowe zostało uformowane na początku XX wieku, ale, co warto podkreślić, najstarsze nasadzenia drzew liściastych pochodzą z wieku XIX. Ten najstarszy, liczący sobie około 200 lat drzewostan usytuowany jest od północnej strony pałacu. Od strony drogi dojazdowej ulokowano rząd około stuletnich kasztanowców białych. Ogółem na terenie parku znajduje się kilkanaście gatunków drzew (w wieku od 100 do 200 lat) i krzewów ozdobnych. Interesujące nasadzenia i gatunki drzew obejmują także pozostałą część parku. Niezwykła wartość założenia wpłynęła na uznanie parku za zabytkowy i objęcie go ochroną konserwatorską. Status pomników przyrody uzyskały dąb szypułkowy o obwodzie około 300 cm oraz buk zwyczajny przekraczający swym obwodem 400 cm. Na uwagę zasługują również inne przykłady starego drzewostanu – buk zwyczajny (370 cm) i modrzew europejski (240 cm). Także od południowej strony pałacu znajdują się ciekawe gatunki drzew zarówno liściastych, jak i iglastych. Warto podkreślić, że park został zachowany w dawnych granicach, a jego pierwotne założenia nie uległy zniszczeniu.

Pałac powstał w początkach XX wieku dla Witolda Święcickiego oraz jego rodziny. Dokumentacja, z której korzystałem, opracowując obiekt, nie wspominała nic o autorze projektu budynku. Pałac obecnie, po remoncie i modernizacji pełni funkcje mieszkalne. Podczas prac remontowych dokonano naprawy uszkodzonych murów i detali architektonicznych, osuszono zawilgocone mury, a wokół pałacu wykonano odwodnienie. Jak przedstawiał się stan budynku w momencie jego nabycia przez obecnych właścicieli dowiedzieć się można z zapisów zawartych w tak zwanej „białej karcie” pałacu w Klukach. Budynek o przybliżonych wymiarach 36x15 metrów posiadał około 4600 metrów sześciennych kubatury oraz około 850 metrów kwadratowych powierzchni użytkowej. Budynek został wymurowany z cegły ceramicznej, którą połączono zaprawą cementowo-wapienną. Całość została potynkowana. Obiekt posiadał częściowe podpiwniczenie w kształcie krzyża, a niektóre z pomieszczeń tej kondygnacji były przesklepione. Pałac rozplanowano na rzucie prostokąta z frontowym tarasem ograniczonym balustradą tralkową, stanowiącym podstawę czterokolumnowego portyku jońskiego, w tak zwanym „wielkim porządku”. Od strony południowej usytuowano prostokątny taras ogrodowy. Elewację z tej strony zdobi pseudoryzalit, który ujęty jest jońskimi pilastrami. Elewacja północna zwieńczona została tympanonem z półowalnym otworem okiennym. Dawniej trójdzielną attykę wieńczącą elewację południową zdobił drewniany herb właścicieli „Jastrzębiec”. Bryłę budynku połączono od wschodu i zachodu z prostokątnymi przybudówkami, które równe są szerokości budynku. Pierwotnie w części pomieszczeń pałacu rozpięto stropy drewniane oraz stropy na podciągach, które zastąpione zostały współcześnie stropem betonowym. Obiekt przykryto czterospadowym dachem wspartym o więźbę krokwiowo-płatwiową na ściance kolankowej. Pierwotne pokrycie dachu w postaci dachówki wymieniono w czasach PRL-u na blachę ocynkowaną, obecnie zastąpioną dachówką, tak zwaną karpiówką. Pierwotny układ wnętrz był dwutraktowy. Dziś przebudowany i stanowiący wnętrza o charakterze mieszkalnym. Ze względu na uszanowanie prywatności obecnych właścicieli nie stanowiący zagadnienia niniejszego artykułu. Należy zaznaczyć, że mimo dużych rozmiarów zabytkowego parku i wysokich kosztów remontu i utrzymania ziemiańskiego pałacu obecni właściciele stale inwestują ogromne środki i podejmują niezbędne działania, by zachować w należytej formie to dziedzictwo historii regionu, którym może szczycić się gmina Kluki.

2. SŁUPIA

Pierwszymi właścicielami osady Słupia byli zapewne Koniecpolscy herbu Pobóg, do których należały dobra Kaszewice. Ród ten walnie przyczynił się do rozwoju tego regionu. W 1880 Słupia wraz z Bożydarem i Żelichowem była w składzie dóbr Kaszewice. Istniała przy nim też gorzelnia (spalona podczas II wojny światowej) oraz kuźnica. W tym czasie właścicielem dóbr był hrabia Henckel, a dzierżawcą kuźnicy Pringsheim.

Warto zaznaczyć, że w regionie tym od XV wieku rozwinięte było rzemiosło metalurgiczne, a w słupskiej kuźnicy działały fryszerki i walcownie żelaza. Nie bez powodu zresztą pojawiały się tutaj w czasie powstania styczniowego liczne oddziały polskie. W 1905 roku istniała tutaj niewielka fabryka metalurgiczna Maurycego Heymana, Michała H. Dancygera i Michała Zandera – właścicieli dóbr Kaszewice. 

W 1923 roku Edward Żakowski odstąpił tutejsze posiadłości Zygmuntowi Witoldowi Wesołowskiemu herbu Korczak. Nowy właściciel postanowił wybudować sobie okazałą siedzibę, dwór w stylu polskim, około 1 kilometra od Kaszewic, w Słupi. Udało mu się zakończyć inwestycję w stanie surowym, niestety potężnie się zadłużył i w listopadzie 1925 r. został zlicytowany. Niewykończony budynek nabył Adam Szczerbiński, który po kilkunastu miesiącach pozbył się go z zyskiem na rzecz Stanisława Sułkowskiego z Głoskowa.  Ten natomiast zamierzał założyć w nim kasyno. Nie zrealizował jednak tego planu, ponieważ odsprzedał majątek Władysławowi i Annie Skibniewskim. Nowi właściciele wykończyli i wyposażyli dwór. W czasie
II wojny majątkiem zarządzali Niemcy, a następnie, podobnie jak w Klukach, przeszedł on na własność Skarbu Państwa. Dwór wraz z otaczającym parkiem przeznaczono na ośrodek wypoczynkowy dla pracowników fabryki żarówek Polam z Pabianic. W latach siedemdziesiątych obiekt pełnił funkcję szpitala psychiatrycznego. Obecnie jest tam hotel otoczony parkiem.

3. STRZYŻEWICE

Budynek położony pośrodku parku miał konstrukcję drewnianą, otynkowaną, posadowiony na podmurówce na planie prostokąta, parterowy, z gankiem w fasadzie nad niewielkim tarasem ze schodkami. Posiadał podjazd z klombem pośrodku, żywopłotami. Obok dworku znajdował się niewielki budynek gospodarczy. Od około 20 lat obiekt nieużytkowany, rozpadający się.

4. LUBIEC

Historia Lubca sięga czasów odległych. Prawdopodobnie w XVI w. istniała tu obronna budowla na kopcu usypanym z ziemi. Według akt Heroldii Królestwa Polskiego w 1745 r. Lubiec został nabyty przez Michała Sulimierskiego, po nim majątek odziedziczył jego syn Józef, który zmarł w 1805 r. Kolejnym dziedzicem był syn Józefa, Jan Piotr Walerian, urodzony w 1783 r. Syn Jana – Marceli Jan Gwalbert Sulimierski urodził się w 1805 r.

W pierwszej połowie XIX w. na zlecenie Marcelego Sulimierskiego wzniesiono tu z cegły parterową i podpiwniczoną budowlę, wykorzystując stare piwnice, tworzące prostokąt o wymiarach 8 x 10 metrów. Lokalizację wybrano nieprzypadkowo – na sztucznej wyspie, na dawnym kopcu, kryjącym tajemnice niepoznane do dziś. W pobieżnych pracach archeologicznych oszacowano metrykę kopca na XVI w. Prawdopodobnie pierwotnie stał na kopcu drewniany dwór, być może później zastąpił go murowany. Zbudowany w I połowie XIX w. na planie prostokąta dwór był nakryty dachem czterospadowym. Od południa umieszczono prostokątny taras, a od północy – facjatkę wspartą na czterech kolumnach. Od frontu nad wgłębnym portykiem kolumnowym powstało pięterko z trójkątnym szczytem. Nad wejściem widnieje data budowy: „1835”. W elewacji tylnej wyodrębniono płytki ryzalit. Jeszcze na początku XX w. mieszkańcy Lubca mówili o budynku: „dwór na kopcu”.

Klasycystyczny dwór położony jest w południowo-wschodniej części wsi, w pobliżu drogi ze Szczercowa do Krześlowa, na wyspie otoczonej kanałem, do której prowadzi most od południa. Frontem zwrócony na południe. Murowany z cegły, potynkowany i bielony, wysoko podpiwniczony. Parterowy. Założony na planie prostokąta z niewielką przybudówką przy ścianie zach. Wnętrze zmienione przez późniejsze podziały, pierwotnie dwutraktowe, z portykiem wgłębnym, sienią i niewielkim salonem na osi. W dwóch pokojach zachowane fragmenty starej parkietowanej posadzki. W sieni obecnie przedzielonej, schody na pięterko, w przybudówce – do piwnic i na strych. Front siedmioosiowy o trzech kolumnach toskańskich portyku występujących przed lico muru; belkowanie pseudodoryckie. Nad portykiem czoło pięterka, przechodzącego przez całą szerokość budynku i zapewne później dobudowanego, zwieńczone trójkątnym frontonem. Narożniki parteru boniowane. Elewacja północna z płytkim, trzyosiowym ryzalitem pośrodku. Dach czterospadowy kryty blachą.

Obok dworu murowany spichlerz, na planie prostokąta. Parterowy. Na sosrębie napis: Po pożodze LJ dnia 1824 R postawiono pierwszego września T.R.

5. KRZEŚLÓW

Dwór jest własnością prywatną, niedostępną, obwieszoną tabliczkami o zakazie wstępu. Uroczo położony dwór w Krześlowie pochodzi z pocz. XIX w. (1864 r. – Wincenty Węsierski)
i prawdopodobnie powstał na znacznie starszym założeniu obronnym.
Ulokowany jest on na terenie niewielkiego założenia parkowego obejmującego brzegi stawu i wyspę na nim. Do dworu prowadzi droga przez mostek nad fosą.

Jest to obiekt w stylu neoklasycystycznym, wybudowany na planie prostokąta, parterowy,
z centralnym, piętrowym ryzalitem, który od strony fasady zawiera czterokolumnowy, wgłębny portyk poprzedzony schodami i dźwigający balkon, a w elewacji tylnej z tarasem.
Od strony frontowej na wyspie znajdują się dwie niewielkie oficyny.

 

Tekst pochodzi z:

Zabytki Sztuki w Polsce, inwentarz topograficzny IV, powiat piotrkowski, województwo łódzkie, praca zbiorowa uczestników obozu naukowego w Sulejowie k. Piotrkowa
w r. 1948, wyd. Biuro Inwentaryzacji Zabytków, Warszawa 1950.

https://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/2446/Strzyzewice/

https://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/2101/Krzeslow/ oraz ze źródeł muzealnych.

„Wydawnictwo Muzealne”, T. 3, Kluki – Parzno, oprac. Ł. Politański, Bełchatów 2013.

Rejestr zabytków nieruchomych województwa łódzkiego – nr rej.: 303 z 31 sierpnia 1983 roku i z 29 grudnia 1995 roku.

A. Mikołajewska, Pejzaż usłany dworami, Zelów 2017.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego.